Yeni ilin ilk kitablarından biri Leylək Xəlifənin bloqunda (http://leylekxelife.blogspot.com) tanış olduğum Markus Zusakın "Kitab oğrusu" əsəri oldu. Əsərin sujetini, personajları və yazı üslubunu çox bəyəndim. Əsas mövzusu müharibə və antisemitizm, kitablar və sözlərdir. İkinci dünya müharibəsi illərində Almaniyanın kiçik bir şəhərində Lizel adlı balaca qızın həyatı təsvir olunur. Lizel üçün kitablar hər şeydir, başqaları üçün aclıq nədirsə, Lizel üçün kitabsızlıq odur. Lizelin valideynləri isə evlərinin zirzəmisində Maks adlı yəhudi gənci gizlədirlər. Maks öz şəhərindən Lizelgilə gələnədək ifşa olunmamaq üçün əlində Hitlerin "Mein Kampf" ("Mənim Mübarizəm") kitabını gətirir. Zirzəmidə qaldığı müddətdə isə bu kitabın vərəqlərini ağ rəngə boyayaraq Lizel üçün kiçik pritça-nağıl yazır. Nağıl o qədər xoşuma gəldi ki, tərcümə edib paylaşmaq qərarına gəldim.
Məncə bu hekayə tək Hitler rejimi haqqında deyil, sözləri anlayanlar onda gizli mənalar da tapacağına əminəm. Həmin hekayədə deyildiyi kimi - ancaq sözlərin əsl mənasını anlayanlar ən yüksəyə qalxa bilirlər, onları anlamaq üçün isə vicdanın olması kifayətdir.
"Söz silkələyən qız"
* * * Səhifə 116* * *
Lizel, az qala bu hekayənin üstündən xətt
çəkəcəkdim. Elə bilirdim, sən artıq belə nağıllar üçün çox böyüksən, amma, bəlkə
bu böyüklərə də maraqlı olar. Sənin haqqında, kitabların və sözlərin haqqında
düşünürdüm və ağlıma belə bir qəribə hekayə gəldi. Onda xeyirli bir şey tapacağına
ümid edirəm.
Lizel səhifəni çevirdi.
Biri var idi, biri yox idi, bir qəribə
adam var idi. O, qərara almışdı ki, həyatında üç şey əsas olacaq:
1. O, saçlarını hamı kimi deyil, əks tərəfə darayacaq.
2. Balaca qəribə bığları olacaq.
3. Günlərin bir günü o, bütün dünyanı idarə edəcək.
Cavan oğlan çox uzun zaman gəzib
dolaşdı, dünyanı necə əldə edəcəyi haqda düşünür, planlar qurub hesablar
aparırdı. Və budur bir dəfə qəflətən ağlına ideal plan gəldi. O, uşağı ilə
gəzən ana gördü. Anası uşağını ağlayanadək uzun-uzadı danladı. Bir neçə
dəqiqədən sonra isə onunla çox mülayim danışdı və oğlan sakitləşdi, hətta
gülümsədi də. Cavan oğlan ananın üstünə atılıb, onu qucaqladı.
- Sözlər! - gülümsədi.
- Nə?
Cavab olmadı. O, artıq qaçırdı.
Bəli, fürer dünyanı sözlərlə fəth
edəcəyini qərarlaşdırdı.
- Mən bir dəfə də olsa atəş açmayacağam. - qət etdi. - Bu mənə lazım
olmayacaq.
Lakin, o, heç də düşüncəsiz biri deyildi. Ən azı bunda haqqını vermək
lazımdır. O, qətiyyən ağılsız deyildi. Hücumun başlanğıcı üçün sözləri öz
ölkəsinin mümkün olan hər yerində əkməyi fikirləşdi. Onları gecə-gündüz əkirdi,
qulluq edirdi. Böyümələrinə tamaşa edirdi və budur günlərin bir günü söz
meşələri bütün Almaniyaya səs saldı... Ora becərdilmiş fikirlər ölkəsinə
çevrildi.
Sözlər böyüdükcə bizim gənc fürerimiz
nişanlar yetişdirmək üçün başqa toxumlar da səpdi və bu cücərtilər də
çiçəkləmək üzrə idilər. Vaxt yetişdi. Fürer işə başladı. Öz əlləri ilə meşədən
topladığı ən gözəl, ən çirkin sözlərlə xalqı tovlayaraq öz şövkətli ürəyinə
dəvət etdi. Və insanlar axışıb gəldilər. Hamısını konveyerə qoyub bir-neçə
saniyədə onlara yeni həyat bəxş edən, dayanmayan maşından keçirirdilər. Zaman
yoxa çıxırdı və indi insanlar ancaq onlara lazım olan şeyləri bilirdi. Onlar
hipnoz olunurdular. Sonra münasib nişanları payladılar və hamı xoşbəxt oldu.
Tezliklə məşhur iyrənc sözlərə və nişanlara tələbat
o qədər artdı ki, böyüyən meşələrə qulluq etmək üçün çoxlu adam lazım oldu.
Bəzilərinin işi ağaclara çıxıb sözləri aşağıda duranlara atmaqdan ibarət idi. Yığılan
sözləri fürer xalqının qalıqlarına verirdilər, hələ əlavə üçün gələnlərdən
danışmırıq.
Ağaclara çıxan adamlara
söz silkələyən deyirdilər. Ən yaxşı söz silkələyənlər sözlərin əsl gücünü
anlayanlar olurdu. Onlar həmişə hamıdan yuxarıya dırmaşa bilirdilər. Belə söz silkələyənlərdən
biri balaca arıq bir qız idi. O, öz meşəsinin ən yaxşısı hesab olunurdu, çünki
insanın sözlərsiz necə aciz olduğunu bilirdi. Buna görə də o, hamıdan yuxarıya
çıxmağı bacarırdı. Onda hərislik var idi, söz hərisliyi.
Amma bir dəfə o, elə bir
insana rast gəldi ki, eyni ölkədə doğulmasına baxmayaraq, hamı ona nifrət
bəsləyirdi. Onlar dost oldular və bu adam xəstələndi, söz silkələyən qız onun
üzünə tək bir damla göz yaşını axıtdı. Göz yaşı dostluqdan - bir sözdən - əmələ
gəlmişdi, o qurudu və tuma çevrildi. Qız növbəti dəfə meşəyə gedəndə həmin tumu
başqa ağacların arasında torpağa basdırdı. Və hər gün işdən əvvəl və sonra
sulamağa başladı. Əvvəlcə heç nə dəyişmirdi, amma bir dəfə axşamçağı, söz silkələdiyi
iş gününün sonunda qız tuma baxmağa gələrkən gördü ki, torpaqdan kiçik cücərti
baş qaldırıb. Qız ona uzun-uzadı baxdı. Ağac hər gün başqalarından daha sürətlə
böyüyürdü və nəhayət bütün meşədə ən hündür ağaca çevrildi. Hamı ona tamaşa
etməyə gəlirdi. Pıçıldaşıb gözləyirdilər... füreri.
Qəzəblənmiş fürer dərhal
ağacın kəsilməli olduğunu elan etdi. Bu vaxt camaatın arasından söz silkələyən
qız çıxdı. O, diz çökdü.
- Xahiş edirəm, - ağladı - ağacımı kəsməyin.
Ancaq bu fürerə təsir etmədi. O, qaydadan istisnaya imkan verə
bilməzdi. Söz silkələyən qızı kənara çəkdilər, fürer isə öz köməkçisinə
çevrilib dedi:
- Baltanı, zəhmət olmasa.
Bu zaman söz silkələyən qız onu tutanların əlindən çıxıb qaçdı. O,
ağaca dırmaşdı, hətta fürerin baltası ağacın gövdəsinə batanda belə çıxmağa davam
etdi və ən yuxarıdakı budaqlara çatdı. Aşağıdan qarışıq səslər və balta
taqqıltısını eşidirdi. Yanından buludlar ötürdü, onlar sanki boz ürəkli ağ
bədheybətlər idi. Qorxmuş, ancaq inadcıl olan qız aşağı düşmürdü. Elə hey
ağacın yıxılmasını gözləyirdi. Amma ağac tərpənmədi. Üstündən saatlar keçdi,
lakin fürerin baltası ağacın gövdəsindən heç kiçik yonqar da qoparda bilmədi.
Əldən düşən fürer başqa birinə davam etməyi əmr etdi.
Günlər keçdi. Onları
həftələr əvəz etdi. Yüz doxsan altı əsgər söz silkələyən qızın ağacına heç bir
ziyan vura bilmədi.
- Axı o, orada nə yeyir? - insanlar soruşurdu. - Harada yatır?
Onlar bilmirdilər ki, digər söz silkələyənlər ona ərzaq atır və qız
aşağı budaqlara enib onları götürür.
Yağış yağırdı. Qar yağırdı. Fəsillər bir-birini əvəz edirdi. Söz
silkələyən qız aşağı düşmürdü.
Sonuncu ağackəsən təslim olanda, qışqırdı:
- Ey, sözsilkələyən! Düşə bilərsən! Ağacını heç kim kəsə bilməz.
O adamın kəlmələrini güclə eşidən qız pıçıltı ilə cavab verdi.
Sözləri budaqların arasından aşağı ötürdü.
- Yox, sağ olun - dedi, zira bilirdi ki, ağacı yıxılmağa qoymayan tək
özüdür.
Nə qədər vaxt keçdiyini
heç kəs bilmir, bir dəfə şəhərə yeni ağackəsən gəldi. Kisənin ağırlığından beli
bükülmüşdü. Gözləri axırdı. Ayaqları əyilmişdi.
- Ağac? - adamlardan soruşurdu. - Ağac hardadır?
Camaat onun ardınca düşdü. Ağaca gəlib çatanda üstdəki budaqlar artıq
buludların arasında gizlənirdilər. Söz silkələyən qız sözləri çətinliklə eşidirdi,
adamlar ona yeni ağackəsənin gəldiyini və onun növbətçiliyinə son qoyacağını
qışqırırdı.
- O, aşağı enməyəcək - insanlar deyirdi, - heç kəsin yanına
düşməyəcək.
Onlar ağackəsənin kim olduğu bilmirdilər və bilmirdilər ki, o, heç
vaxt geri çəkilmir. O, kisəsini açdı, oradan balta deyil, balaca bir şey
çıxartdı. Adamlar gülüşdülər.
- Köhnə çəkiclə ağacı qırmazsan! - dedilər.
Gənc qulaq asmırdı. Özü
üçün kisəni eşələyərək mismarları axtarırdı. Üç mismarı götürdü, dördüncünü isə
ağaca vurmağa cəhd etdi. Ağacın aşağı budaqları yerdən çox hündürdə idi, o
hesablamışdı ki, birinci budağa çatmaq üçün dörd mismar lazım olacaq.
- Bir bu axmağa baxın - tamaşaçılardan biri çığırdı. - Heç kim ağacı
balta ilə aşıra bilməyib, bu isə elə bilir, bacaracaq... Və bu an tamaşaçı
susdu.
İlk mismar beş zərbədən sonra ağaca girdi və möhkəm oturdu. Sonra
ikinci mismar girdi və cavan adam gövdə ilə yuxarı dırmaşmağa başladı. Dördüncü
mismardan sonra o, budaqlara çatdı və qalxmağa davam etdi. Çox istəyirdi qışqırsın,
ağaca çıxdığını desin, amma bunu etməmək qərarına gəldi. Sanki, ağacın başına
gəlib çatanacan çoxlu kilometrlər keçdi və bu çox saat çəkdi. Ağacın başına
çatanda isə gördü ki, söz silkələyən qız ədyal və buludlara bürünüb yatıb. Çox
dəqiqələr ərzində qıza baxdı. Günəş istisi buludlu örtüyü qızdırırdı. Gənc
əlini uzanıb qızın dirsəyinə toxundu və o, yuxudan oyandı. Gözlərini ovxaladı
və oğlanın üzünə xeyli baxdıqdan sonra danışmağa başladı.
- Bu doğrudan da sənsən?
Mən sənin üzündən, düşünürdü, tum dənəsini götürmüşdüm?
Adam başını yellədi. Onun ürəyi əsdi və budaqlardan daha möhkəm
yapışdı.
Birlikdə ağacın başında oturmuşdular. Buludların dağılmasını
gözləyirdilər, onlar aralanan kimi isə bütün meşəni gördülər.
- Meşə durmadan böyüyür, - qız dedi.
- Amma bu da böyüyür. - Və gənc əlində tutduğu budağa baxdı. Buna
şübhə yoxdur.
Onlar bir-birinə doyunca
baxıb danışandan sonra düşməyə başladılar. Ədyal və yemək ehtiyatlarını
yuxarıda qoydular. Adamlar gözlərinə inana bilmirdilər, söz silkələyən qızla
cavan oğlan ayaqlarını yerə basanda isə ağacda nəhayət balta yarıqları əmələ
gəlməyə başladı. Qançırlar. Gövdədə kəsiklər və ətraf titrədi.
- O yıxılır! - cavan qadın qışqırdı. - Ağac aşır! - Haqlı idi. Söz
silkələyən qızın ağacı bütün çox kilometrlik boyu ilə yavaş-yavaş əyilməyə
başladı. Yer onu çəkirdi və ağac inildəyirdi.
Dünya silkələndi, hər şey sakitləşəndə isə ağac meşənin ortasında
uzanıb qalmışdı. Meşəyə onsuz da heç nə ola bilməzdi, amma ən azından onda
tamam başqa rəngdə bir cığır açılmışdı.
Söz silkələyən qız və
cavan oğlan üfüqi gövdənin üstünə çıxdılar. Budaqlardan adlayaraq irəli
addımladılar. Geri dönüb baxarkən isə gördülər ki, tamaşa edənlərin çoxu öz
yerlərinə dağılışmağa başlayıb. Bəziləri o tərəfə. Bəziləri bu tərəfə. Bütün
meşəyə. Amma qabağa getdikcə onlar bir neçə dəfə də dayanıb ətrafa qulaq
asdılar. Onlara elə gəlirdi ki, arxadan, söz silkələyən qızın ağacından səslər
və sözlər eşidilir.
Steynbek öz dili, qəhrəmanları və hekayələri ilə ən sevimli yazıçılarımdan biri oldu. Onun əsərləri düşündürür, oxuyandan sonra uzun müddət başında fırlanır və bütün fikirlərini zəbt edir.
